In de lente van 2019 kreeg ik een spontaan telefoontje van Aziz Kaouass. Voor de stichting Riforest is hij, samen met andere Marokkanen uit Zeist en omgeving, bezig met de grond te herstellen in zijn thuisland. Veel Marokkanen hebben familiegrond waar niets meer mee gedaan wordt. Dit heeft te maken met het feit dat veel Marokkanen van het platteland naar de stad verhuizen of dat ze kansen zoeken in het buitenland. Daarnaast er een klimaatverandering gaande in het droogklimaat. Veel bomen zijn verdwenen en door de reguliere landbouw is de grond uitgeput. De periodes van droogte worden langer en als er regen valt, valt er heel veel. Hierdoor ontstaat er een probleem: het vele water spoelt de vruchtbare grond uit, waardoor er bodemerosie ontstaat. De problemen stapelen zich op en de verandering in het landschap is duidelijk zichtbaar.
Aziz wil graag de boodschap van permacultuur verspreiden onder de Nederlandse Marokkaanse samenleving en onder de lokale bevolking in het thuisland. Het plan is om bomen te planten in het Rifgebergte in Noord Marokko, maar als je meer weet van permacultuur, dan weet je ook dat er meer nodig is. Denk bijvoorbeeld aan wateropslag, swales graven, irrigatie, composteren, mulchen en beheersing van overbegrazing van dieren.
Workshop
Mijn doel in dit project is om een workshop te geven over permacultuur. In juni 2019 heb ik voor ca. 20 Marokkanen een dagworkshop ‘Introductie tot permacultuur’ gegeven in relatie met het klimaat van Marokko. Tijdens de workshop in de moskee in Zeist was er een betrokken sfeer waar de lokale problemen in Marokko besproken werden. Zo hadden we het over minder regen, droogte, bevolking die naar de steden trekt, minder inkomsten etc. Vooral het verhaal van Latifa van stichting Perma Atlas was een mooie ervaring. Perma Atlas is een vergelijkbare stichting die Latifa vertegenwoordigt. Deze stichting zet zich in voor de Atlasgebergte in Marokko. Latifa is al langer actief en heeft al graafwerkzaamheden gedaan met dammen, swales en gabions (schanskorven). Ook heeft ze natuurlijk bomen geplant. Na een recente zware regenval heeft het systeem zijn werk gedaan en het water is op hun terrein opgeslagen en verspreid. Het mooie van haar verhaal is dat de sceptische, lokale bevolking opeens zag dat het werkt, waarna het volgende dorp ook gabions is gaan bouwen. De boodschap verspreid zichzelf!
Training in Marokko
Stichting Riforest heeft dankzij een fonds van Wilde Ganzen een budget om haar doelen professioneel vast te leggen. Alles wordt gefilmd voor documentatie, inclusief interviews met de betrokkenen. De volgende stap is het organiseren van een driedaagse training in Marokko. Deze wordt gegeven door een permacultuur specialist, Omar Hajji. Hij heeft een permacultuur boerderij in Marokko. De training is bestemd voor de lokale bevolking en wordt gegeven in het Arabisch.
Van Aziz kreeg ik de uitnodiging om mee te gaan naar Marokko om de situatie te zien en om een bijdrage te leveren. Samen met Aziz, Mohammed, Abderrahim, Mustapha en Kamal zijn we eind oktober 2019 een week naar Marokko geweest en hebben we diverse locaties bezocht.
Marokko is een groot land met verschillende vegetaties en omstandigheden. In het noorden is het mediterraan met vruchtbare grond (vergelijkbaar met Zuid-Europa). Er zijn twee grote bergketens, de Atlas en het Rif. Deze gaan van het zuidwesten naar het noordoosten. De bergen zijn tevens de grens van de woestijn. Deze woestijngrens is een grens die naar het noorden optrekt.
Rondreis door Marokko
Onze eerste bestemming was Fez, en vanuit hier vertrokken we naar het noordoosten. Tijdens deze autorit krijg je snel een beeld van de vegetatie. Uiteraard zie je veel olijfbomen, wilde olijfbomen en productiebomen. De wilde olijfbomen worden niet gesnoeid en zijn veel voller in begroeiing. Echter, deze bomen leveren nauwelijks tot geen olijven op. Verder zijn er veel amandelbomen en hier en daar vijgenbomen, cactussen en cipresbomen. Natuurlijk vraag je je dan af: er kan toch wel meer groeien hier? Het landschap is mooi, uitgestrekt en bergachtig, maar het is erg kaal met veel stenen en weinig bodembedekkers.
Maar, deze situatie is niet zoals het was. Het landschap is veranderd door ontbossing en landbouw. Door de klimaatverandering worden juist in het droge klimaat de veranderingen duidelijk zichtbaar. Tijdens de doortocht hebben we ook een bezoek gebracht aan familie die land bezit in een kleine vallei bij Irahhoten. Er wonen nog een paar mensen in de oorspronkelijke woningen. Dit zijn eenlaags huizen van natuursteen en ze hebben dikke muren. In de winter is het huis dus warm en in de zomer is het koel. Moderne huizen van goedkoop baksteen en beton hebben deze kwaliteiten niet. Helaas staan de meeste (in verval geraakte) huizen in de kleine vallei leeg.
Bijzondere vallei
Het is verrassend dat er een rust in de vallei hangt en dat er veel verschillende vogels te horen zijn. Ook loopt er een stroompje vanuit de berg en zie je veel meer vegetatie op alle lagen. Dus, meer bomen, struiken, klimplanten en bodembedekkers. De oude bestaande vegetatie van een aantal decennia geleden is nog intact, inclusief veel eetbare soorten: olijf, amandel, walnoot, kaki, pruim, kweepeer, aardbei, vijg, braam, witte moerbei, kers, cactusvrucht, aloë vera, granaatappel, limoen, sinaasappel, druif, mastiekboom, johannesbroodboom en een aantal soorten die minder bekend zijn, zoals de steekwinde (Smilax aspera) en de honderdjarige aloë (Agave Americana). Daarnaast zijn er diverse kruiden aanwezig, zoals tijm, rozemarijn en verschillende soorten munt. Ten slotte vind je er oude terrassen, irrigatiegeulen en waterputten.
Het is mooi om te zien en om te ervaren hoe een oud systeem nog in werking is, ondanks dat er geen onderhoud meer aan gedaan wordt. Het laat de diversiteit en de potentie van het land zien. De grond is vruchtbaarder geworden omdat er weinig is gebeurd en omdat er geen kunstmest en pesticiden zijn toegepast. In een vruchtbare bodem zit een bodemleven en insecten, en als er insecten zijn, dan zijn er ook vogels. De basis is aanwezig om het systeem eenvoudig weer productief te maken.
Het platteland van Marokko
Vervolgens gaan we verder met onze reis, namelijk naar Masaouda, de bestemming waar de training wordt gegeven. Van de asfaltweg af, het binnenland in en 25 kilometer lang slingerend over onverharde wegen door het Rifgebergte. Aziz is geboren in het Rifgebergte, een gebied met een aantal lokale traditionele boerderijen. In andere woorden: het platteland van Marokko. Dit bevindt zich op een hoogte van 950 meter, met een waanzinnig uitzicht. Vroeger werd er veel graan verbouwd, maar tegenwoordig gebeurt er niets meer, op olijfbomen na. De bodem is arm, er zijn weinig bodembedekkers en de meeste hellingen zijn geërodeerd door het water. De huizen zijn erg eenvoudig en nauwelijks gemoderniseerd. Het zijn eenlaagse woningen met een plat dak, en in het midden bevindt zich een binnenplaats. Verder is er geen verwarming aanwezig en zijn de sanitaire voorzieningen erg eenvoudig. Elektriciteit hebben ze pas sinds 2017(!) en er is een slechte mobiele verbinding. Hier ben je echt uit de moderne wereld.
Ondanks de primitieve leefomstandigheden is de gastvrijheid enorm. Het is een eer dat we op bezoek zijn en een buitenlander is hier bijzonder. Onze aanwezigheid de komende drie dagen is een feest. Iedereen komt bij elkaar en er wordt veel thee gedronken en uitgebreid gegeten. Alle bewoners zijn uitgenodigd om de permacultuur training van Omar bij te wonen en Omar heeft de aandacht van bijna 30 Marokkanen, jong en oud. Uiteraard is er een sceptische houding, maar de demonstratie van hoe je een composthoop opbouwt, maakt ze enthousiast. Dat je zo eenvoudig compost kunt maken, is een verrassing. De belangrijkste onderwerpen zijn wateropslag en hoe je swales kunt aanleggen met een A-frame. Dit werd uitgebreid gedemonstreerd, inclusief hoe je een paar meter diep kan graven met de hand. Ook werd er gesproken over het belang van bodembedekkers en het creëren van biomassa om te mulchen. Daarnaast zijn natuurlijk de functies van bomen uitgelegd, namelijk het herstellen van de bodem, het aantrekken van regen, het vasthouden van water, het tegenhouden van wind en het creëren van schaduw. Verder was er nog een demonstratie van het mulchen bij een boom met karton. Het karton wordt op de mulch gelegd, zodat de mulch minder snel uitdroogt en wegwaait. Het verhaal is zeer praktisch en gericht op de lokale situatie. Er wordt dus rekening gehouden met de bestaande middelen en met goedkope oplossingen. De bodem bevat veel steen en dit is goed te gebruiken voor het bouwen van gabions, deze remmen water. Ook zijn stenen te gebruiken voor het verstevigen van swales, omdat de grond een losse structuur heeft.
Mooie resultaten
Na drie intensieve dagen was het resultaat boven verwachting. De training heeft iets teweeg gebracht in het dorp! Er moet veel gebeuren, maar het is een kwestie van doen. Rondom het huis van de familie van Aziz is de afgelopen jaren al veel gebeurt. Er zijn veel bomen geplant, gabions gebouwd en swales aangelegd. Daarnaast groeit er al meer onderbegroeiing onder de bomen, met name tuinbonen. Deze leveren stikstof aan de bodem, groeien makkelijk, geven veel organisch afval en natuurlijk voedsel! De volgende stappen zijn nog meer swales aanleggen, acaciabomen aanplanten voor windvangers en nog meer bodembedekkers aanplanten.
Het herstel van het landschap in het droogklimaat vraagt een andere aanpak dan in het Nederlandse klimaat. Het vraagt meer aandacht en moeite, en de schade is groter als het fout gaat. Een grote uitdaging dus! Maar, met de principes van permacultuur en met veel geduld is het zeker mogelijk om een verschil te maken.
Het doel van Riforest is om de lokale bevolking te stimuleren om hun grond weer nieuw leven in te blazen. Dit is voor eigen economische belangen en voor het herstel van het landschap. De hulp wordt gegeven in de vorm van kennis en het inkopen van bomen. Wilt u ook een bijdrage leveren? Doneer voor 5 euro een boom!
Lees hier het verslag van Riforest over het bezoek.
